هاروت و ماروت از واقعیت تا افسانه (فصل چهارم )

افسانه هاروت و ماروت در منابع یهود و یونان قدیم

علامه سیدمحمد حسین طباطبایى در تفسیر المیزان مى نویسد که داستان هاروت و ماروت، مطابق افسانه هایى است که یهودیان در مورد این دو فرشته مى گویند و بى شباهت به خرافات یونانیان قدیم در مورد ستارگان نیست!

علاوه بر این در نامه دوم پطرس حوارى باب دوم، این افسانه را مى بینیم که مى گوید:

زیرا هرگاه خدا بر فرشتگانى که گناه کردند شفقت ننمود، بلکه ایشان را به جهنّم انداخته به زنجیرهاى ظلمت سپرد تا براى داورى نگاه داشته شوند.

همین طور در رساله یهودا سطر ششم آمده است:

فرشتگانى را که ریاست را حفظ کردند، بلکه مسکن حقیقى خود را ترکنمودند و از زنجیرهاى ابدى در تحت ظلمت به جهت قصاص یوم عظیم نگاه داشته است.

با توجه به مطالب گفته شده، نتیجه مى گیریم که این داستان در زمان هاى قبل از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بوده و کعب الاحبار نیز آن را از کتاب هاى بنى اسرائیل نقل کرده است.

دلایل نادرستى افسانه هاروت و ماروت

1. عصمت ملائکه از زبان امام حسن عسکرى(علیه السلام)

امام حسن عسکرى(علیه السلام) پس از شنیدن داستان هاروت و ماروت، فرمودند:

به خدا پناه مى برم از این سخنان! زیرا ملائکه معصوم هستند و از کفر و کارهاى پلید به لطف خداوند در امان اند.

امام(علیه السلام) پس از این که با استناد به آیات قرآن ثابت مى کنند که این دو، خلیفه و پادشاه نبوده اند، مى فرماید:

اگر این ها خلیفه و جانشین خدا بر روى زمین بودند، در واقع همچون انبیا و ائمه بودند. پس آیا از ائمه و انبیا(علیهم السلام)قتل نفس و زنا سر مى زند؟

آن گاه مى فرماید:

طبق آیات قرآن، پیغمبران و امامان(علیهم السلام) از جنس بشر بوده اند و خداوند در سوره یوسف مى فرماید: «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاّ رِجالاً نُوحِى إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى؛⁹⁰ ما قبل از تو (اى پیامبر) هیچ رسولى سوى مردم نفرستادیم مگر مردانى بودند از اهالى شهرها که به آنان وحى مى کردیم.» پس خداوند، خود فرموده اند که ملائکه را به عنوان امام و حاکم و خلیفه به زمین نفرستاده است و آن ها فقط به سوى انبیا فرستاده مى شدند.

سپس امام حسن عسکرى(علیه السلام) براى اثبات عصمت ملائکه به آیه 6 سوره تحریم استناد مى فرماید:

لا یَعْصُونَ اللهَ ما أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ؛ خداوند را در دستوراتش نافرمانى نمى کنند و هرآن چه را دستور دارند انجام مى دهند.

هم چنین امام حسن عسکرى(علیه السلام) براى عصمت ملائکه به آیات 19 و 20 سوره انبیاء نیز استدلال مى فرماید:

وَلَهُ مَنْ فِى السَّماواتِ وَالأَْرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لا یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَلا یَسْتَحْسِرُونَ * یُسَبِّحُونَ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ لا یَفْتُرُونَ؛ و براى اوست آن کسانى که در آسمان ها و زمین هستند و ایشان که نزد اویند (یعنى ملائکه) از عبادت او سر باز نمى زنند و خسته نمى شوند؛ شبانه روز در تسبیح اویند و بازنمى ایستند.

آیات 26 -28 سوره انبیاء نیز دلایل دیگر امام عسکرى(علیه السلام) براى عصمت ملائکه و رد این داستان است که مى فرماید:

بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ * یَعْلَمُ ما بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَما خَلْفَهُمْ وَلا یَشْفَعُونَ إِلاّ لِمَنِ ارْتَضى وَهُمْ مِنْ خَشْیَتِهِ مُشْفِقُونَ؛ بلکه بندگان  گرامى خدا هستند که در گفتار از خداوند سبقت نمى گیرند و به دستور او کار مى کنند، علم خداوند به آن ها احاطه دارد و جز براى کسانى که مورد رضایت خداوند هستند، شفاعت نمى کنند و از خوف و خشیت الهى در ترس و نگرانى هستند.

ابى حیان اندلسى در تفسیر البحر المحیط با استناد به آیه 6 سوره تحریم و آیات 19 و 20 سوره انبیاء، این داستان را رد کرده است.

2. ردّ این داستان توسط امام رضا(علیه السلام)

حضرت امام رضا(علیه السلام) در پاسخ به سؤال مأمون، درباره زهره فرمودند:

خداوند دشمنان خود را به صورت انوارى درخشان که تا پایان جهان، باقى و برقرار باشند، مسخ نخواهد کرد و مسخ شدگان بیش از سه روز، زنده نمى مانند و تولید مثل نیز نمى کنند، و امروزه در روى زمین هیچ جانور مسخ شده اى وجود ندارد، و حیواناتى مثل میمون، خوک و خرس و امثال آن ها که به عنوان مسخ شده شهرت پیدا کرده اند، خودشان مسخ شده نیستند، بلکه شبیه آن چیزهایى هستند که خداوند کسانى را که به خاطر انکار توحید و تکذیب پیامبران، لعن و نفرین و غضب فرموده، به آن اَشکال مسخ نموده است.

3. نادرستى این داستان از دیدگاه مفسران قرآن

بسیارى از مفسران عظیم الشأن شیعه و سنى ذیل آیه 102 سوره مبارکه بقره در ردّ این افسانه سخن گفته اند.

علامه طباطبایى(رحمه الله) در تفسیر المیزان، این داستان را مجعول و خرافى مى داند که در آن به فرشتگان خدا که قرآن به پاکى و طهارت آن ها تصریح کرده، نسبت معصیت داده شده است؛ آن هم شرک و معصیت هاى بسیار شنیع و ونیع.

قرطبى نیز در تفسیرش این داستان را ضعیف دانسته و آن را نقض قانون ملائکه که امین خدا در وحى و سفیران خدا به پیامبرانش مى باشند، معرفى کرده و نقل چنین داستانى را از ابن عمر و دیگران بعید دانسته است. هم چنین وى سخن فرشتگان را به خدا که «ما را سزاوار نیست» به معناى قادر نبودن خدا به آزمایش فرشتگان برداشت کرده و از نسبت دادن سخن کفر به فرشتگان پاک الهى، به خداوند پناه برده است.

امام فخر رازى در تفسیر الکبیر در ردّ این داستان به این نکته اشاره داشته که سخن مفسّران در رابطه با انتخاب بین عذاب دنیوى و اخروى توسط هاروت و  ماروت صحیح نیست، زیرا خداوند متعال، مشرکى را که در طول عمرش به خداوند شرک ورزیده، مخیّر کرده که از میان توبه و عذاب یکى را انتخاب کند، پس چگونه ممکن است به هاروت و ماروت بگوید که بین عذاب دنیوى و اخروى یکى را اختیار کنند و این (نعوذ بالله) بخل خداوند را مى رساند.

علامه طباطبایى(قدس سره) نیز حدیثى را که مورد اتفاق میان شیعه و سنى است، نقل مى کند و آن حدیث این است که هرچه با کتاب خداوند (قرآن) مطابقت کرد، بگیرید و آن چه با آن مخالفت کرد، رهایش کنید. و این میزانى کلى براى سنجش روایات پیامبر و اولیاى اوست.¹⁰¹ حال اگر بر اساس این حدیث پیامبر  اسلام(صلى الله علیه وآله)بخواهیم در مورد داستان هاروت و ماروت قضاوت کنیم، مى بینیم با عصمت ملائکه که در قرآن آمده، مخالف است، پس آن را رها مى کنیم.

4. آفرینش زهره هنگام آفرینش آسمان ها

در تفسیر آیه 40 سوره یس آمده است: هنگامى که آسمان خلق شد، در آن آسمان، هفت چرخان زحل، مشترى، بهرام، عطارد، زهره، خورشید و ماه نیز خلق شد. و این معناى آیه اى است که مى فرماید: «وَکُلٌّ فِى فَلَک یَسْبَحُونَ؛ و همه آن ها در یک مدار مى گردند».

5. پاک بودن زهره از لحاظ خلقت

علامه طباطبایى(قدس سره) در تفسیر المیزان مى گوید:

خنده دار است که ستاره زهره را زن بدکاره مسخ شده بدانیم، در حالى که مى دانیم او از لحاظ آفرینش، پاک است و خدا نیز به آن قسم یاد کرده و فرموده است: «الْجَوارِ الْکُنَّسِ؛ قسم به ستارگان حرکت کننده اى که پوشیده مى شوند». و گفته اند که منظور از این ستارگان، مریخ، مشترى، زهره، زحل و عطارد مى باشد.

بر اساس آن چه گفته شد، نتیجه آن است که حدیث نسبت داده شده به پیامبراکرم(صلى الله علیه وآله)درباره لعن و نفرین زهره، صحیح نیست.