ظهور فرهنگ و تمدّن اسلامی در اندلس

اگر کاغذسازی؛ یعنی سودمندترین چیزی که مسلمانان به اروپا داده‌اند، در اندلس نبود، جمع آوری کتاب میسّر نمی‌شد، اگر کاغذ نبود چاپ با حروف جدا میسّر نمی‌شد و اگر کاغذ و چاپ نبود، تعلیمات عمومی چنانچه امروز هست، در اروپا رواج نمی‌یافت.

«قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُواْ فِی الأَرْضِ فَانْظُرُواْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُکَذَّبِینَ؛ قطعاً پیش از شما سنّت‌هایى [بوده و] سپرى شده است؛ پس در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب‏کنندگان چگونه بوده است.»۱۳۷/آل عمران

بر مسلمانان است که از تاریخ گذشتة خود پند بگیرند و از آن عبرت بیاموزند تا دوباره به سرنوشت گذشتگان دچار نشوند. از این جهت، تاریخ فرهنگ و تمدّن اسلامی «اندلس» بسیار خواندنی و مفید است. در نوشتار حاضر، ضمن بررسی ابعاد گوناگون فرهنگ و تمدّن اسلامی اندلس آسیب شناسی
و علل افول خورشید تابناک آن تمدّن نیز مطرح خواهد شد.

موقعیّت جغرافیایی اسپانیا
«اسپانیا»، یکی از مراکز مهمّ انتقال تمدّن اسلامی به «اروپا» و همچنین پل ارتباطی میان شرق و غرب در زمینه‌‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در طول مدّت 800 سال بوده است. این کشور در جنوب غرب اروپا با کشور دیگر؛ یعنی «پرتغال»، «شبه جزیرة ایبری» را تشکیل می‌دهند.

ورود مسلمانان به اندلس
در سال 89 ق. ولید بن عبدالملک، خلیفة اموی، موسی بن نصیر را به حکومت «آفریقیه» (شمال آفریقا) منصوب کرد.
در ادامة فتوحات مسلمانان در قرن هفتم و هشتم میلادی در شمال «آفریقا» با توجّه به زمینه‌‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و از جمله کاهش بارندگی و خشکسالی و نیز اختلافات داخلی، بربر‌های تازه مسلمان شدة آن منطقه در صدد برآمدند با کشف مناطق جدید و تصرّف آن، مشکلات خود را تا حدودی حل نمایند. در همین ایّام، اطّلاعات و گزارش‌هایی از ثروت و اقتصاد اسپانیا و خاک حاصلخیز آن به دست مسلمانان رسید و آنان وادار به تسخیر اسپانیا شدند.

اوضاع داخلی اسپانیا از جمله بی‌عدالتی‌‌های اجتماعی و فاصلة طبقاتی که در یک طبقه عدّه‌ای از ویزیگوت‌‌ها و اشراف محلّی و کشیشان کلیسا در رفاه و آسایش کامل بوده و طبقة دیگر؛ یعنی کشاورزان وابسته به زمین و غلامان و بردگان در رنج و مشقّت بودند، زمینه را برای دخالت یک نیروی خارجی فراهم ساخت. با توجّه به زمینه‌‌های یادشده در سال 92 ق. در زمان خلافت ولید اوّل، سپاهی مرکّب از عرب‌ها و بربر‌ها به قصد فتح اسپانیا، اعزام شدند. طارق سپاهیان خود را از تنگة میان «مراکش» و اسپانیا عبور داد و از آن تاریخ به بعد این تنگه به نام «جبل الطّارق» نامیده شد.

طارق هنگامی وارد اسپانیا شد که رودریک یا آذرنیوگ پادشاه آن سرزمین مشغول فرونشاندن شورش‌‌های داخلی کشور خود بود. رودریک با شنیدن خبر حملة مسلمانان به پایتخت بازگشت و به جنگ با مسلمانان پرداخت، امّا لشکر رودریک شکست خورد و خود نیز به روایتی کشته شد.

تاریخ اسپانیای اسلامی در این زمان؛ یعنی از ورود طارق بن زیاد به اندلس در سال92 ق. تا 897 ق. که آخرین بازمانده‌‌های مسلمانان از اسپانیا اخراج شدند، به طور خلاصه به چند دوره به شرح زیر تقسیم می‌شود:
1. از سال 92 ق. تا 138ق. فتح اسپانیا توسط طارق بن زیاد تا روی کارآمدن امویان اندلس؛
2. از سال 138 ق. تا 422 ق. حکومت امویان اندلس؛
3. از سال 422 ق. تا 479 ق. دورة ملوک الطّوایفی؛
4. از سال 479 ق. تا 543 ق. دورة حکومت مرابطون؛
5. از سال 543 ق. تا 632 ق. دورة حکومت موحّدون؛
6. از سال 632 ق. تا 897 ق. حکومت خاندان بنی نصر؛
یعنی ازسقوط موحّدون تا حاکمیّت مسیحیان بر کلّ اسپانیا.

شکوه تمدّن اسلامی اندلس
اسپانیا هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور آن تمدّن، اروپا را نورانی ساخته بود. علم، ادب و صنعت فقط در همین سرزمین اروپایی رونق داشت و از همین رهگذر بود که علوم ریاضی، فلکی، گیاه شناسی، تاریخ، فلسفه و قانون‌گذاری در اسپانیای اسلامی تکمیل شد و به بار نشست.

جالب است بدانیم که این تحوّل و پیشرفت، زمانی بود که اروپا گرفتار دورة رکود علمی قرون وسطایی بود و از نادانی و جهالت رنج می‌برد.

در این هشت قرن با برنامه‌ریزی و ساماندهی در زمینه‌‌های مختلف، مسلمانان به پیشرفت‌هایی عظیم دست یافتند. از جمله با ایجاد مدارس رایگان، همگانی کردن آموزش و ترویج فرهنگ و علم دوستی و دانش پژوهی در اندلس، بزرگانی در میدان علم و اختراع قدم نهادند و تازه‌‌هایی را به جهان بشریّت عرضه کردند.

در پزشکی با ظهور افرادی مانند علی بن عبّاس، زهراوی، باهلی و ابن زهره بدان پایه از تخصّص علمی رسیدند که جرّاحی‌های دقیق چشم را انجام می‌دادند.

معماری و شهرسازی
در زمینة معماری و شهرسازی، مطابق با اصول فنّی و مهندسی، مهندسان مسلمان در معماری به قلّه‌‌های رفیع این دانش دست یافتند و چنان آثار ماندگاری از خود به جای گذاشتند که امروزه بیش از 45 میلیون نفر جهانگرد، سالانه از این آثار بازدید می‌کنند.

از جمله آثار معماری اندلس که می‌توان به آن اشاره کرد «مسجد جامع شهر قرطبه» است که از شاهکار‌های معماری جهان است. مسجدی با 4868 مترمربع فضای سرپوشیده و باز با 1293 عدد ستون که ارتفاع آنها گاهی به 9 متر می‌رسد و در همان حال قطر ستون‌ها حدود 25سانتی‌متر است. در حالی‌که در همان زمان، ماهرترین مهندسان برای پیشگیری از سقوط احتمالی چنین سقف‌‌های بلندی، قطر پایه‌‌های سنگی ساختمان را کمتر از چهار متر قرار نمی‌دادند.

این موضوع حکایت از توانمندی‌های فنّی و مهندسی معماران وقت دارد.
در توصیف شهر «قرطبه»، سیّاحان و جهانگردان، مطالب متنوّعی مطرح نمودند، از جمله جان دراپر در توصیف شهرسازی و زیباسازی شهر قرطبه، پایتخت اندلس می‌نویسد: 
هفتصد سال بعد از این تاریخ؛ یعنی بعد از شکوه اندلس حتّی یک چراغ در راه‌های عمومی «لندن» و «پاریس» وجود نداشت و قرن‌ها بعد از آن تاریخ، افراد پیاده در شهر‌های لندن و پاریس تا «قوزک» پا در گل فرو می‌رفتند. 

تألیفات در زمینة کشاورزی
در نهضت ترجمه، تعداد رسالاتی از دیوکریتوس، ارسطو و... در زمینة کشاورزی به عربی ترجمه شد. نخستین تألیفات کشاورزی جهان اسلام توسط یوحنّا بن ماسویه، حنین بن اسحاق و جابر بن حیّان صورت گرفت. در اوایل قرن چهارم هجری کتاب «الفلاحه النبظیه» توسط ابن وحشیّه تألیف شد.
در قرن چهارم و پنجم رسالات زیادی توسط علما و دانشمندان اندلس تألیف شد.

به طور کلّی توجّه و عنایت امویان اندلس به کشاورزی آن چنان زیاد بود که تقویم خاصّی برای آن ترتیب داده بودند و به تقویم قرطبی معروف شد. این تقویم، طریقه و موسم کشت گیا‌هان مختلف را شرح داده بود. به نظر برخی از محقّقان، ملّت‌های دیگر نیز تقویم زراعی را به تقلید از امویان اندلس فراهم کردند.5 موضوعی که در دنیای امروز با عنوان سال زراعی از آن یاد می‌شود.

مسلمانان اسپانیا علاوه بر تجارب شخصی خویش در باب کشاورزی مانند سایر علوم از تجربیات علمی و عملی چند صدسالة مالک شرقی بهرة فراوانی بردند. آنها فن و روش آبیاری مرسوم در سرزمین‌‌های شرقی را در سیستم آبیاری خود به کار گرفتند. حفر قنوات، ایجاد ناعور و استفاده از دولاب از جمله روش‌‌های معمول در مصر و شام و ایران برای بیرون آوردن آب‌های نهفته در زیر زمین بود که مورد استفادة مسلمانان اندلس در آبیاری زمین‌‌های کشاورزی و مصارف شهری قرارگرفت.

استفاده از روش‌های فوق، زمانی بود که کشاورزی در اندلس قبل از ورود مسلمانان به آن ناحیه به صورت ابتدایی و دیمی انجام می‌گرفت. نظام حاکم بر زراعت آن سرزمین هم، نظام فئودالی بود و کشاورز کمتر از دسترنج خود استفاده می‌کرد.

امّا با آمدن مسلمانان، سیستم فئودالی که خاصّ جوامع غربی بود، برداشته شد و شیوة زمین‌داری شرقی رایج شد و در زمینة کشت گیا‌هان و آبیاری زمین‌‌ها تغییر و تحوّل عمیقی صورت گرفت.

مهار آب‌ها و سدسازی
سدسازی که از جمله روش‌‌های تهیة آب برای مصارف خانگی و کشاورزی در ممالک شرقی بود، به وسیلة مسلمانان اسپانیا در «شبه جزیرة ایبریا» اقتباس شد.

بهترین سندی که می‌توان در مورد تأثیر روش‌های آبیاری مسلمانان مشرق زمین در نوع آبیاری اسپانیا ارائه داد، تعداد زیادی از لغات اسپانیایی در فنّ آبیاری است که مشتق از زبان عربی است.

صنایع
قبل از ورود مسلمانان به اسپانیا تا دورة امویان اندلس، این کشور از رشد چندانی برخوردار نبود. تثبیت حکومت امویان اندلس و حمایت آنها از صنعتگران و هنرمندان مسلمان از یک سو و داد و ستد مردم آن کشور با مسلمانان شمال آفریقا از سوی دیگر، تحوّلی عظیم در صنعت اندلس ایجاد کرد و باعث شکوفایی اقتصاد آنجا شد؛ به نحوی که اثرات آن از مرز اسپانیا گذشت و به دیگر مناطق اروپا راه یافت.
در اینجا برخی از صنایع مسلمانان اندلس را معرفی می‌نماییم.

الف: صنعت شیشه:
در اکثر شهر‌های اندلس، شیشه تولید می‌شد، امّا این صنعت در شهر «بالغه» به مراتب از رشد بیشتری برخوردار بود، از دانشمندان معروف آن عصر عبّاس بن فرناس بود که اختراعات بسیار زیادی را به ویژه در زمینة شیشه سازی به وی نسبت می‌دهند. می‌گویند وی نخستین کسی بود که ساخت شیشه را از سنگ اختراع کرد. 

ب: سفال گری و کاشی‌کاری:
از دیگر صنایع که در اندلس اسلامی رایج بود صنعت سفالگری و کاشی‌کاری است. این صنعت در اسپانیای اسلامی از چنان اهمّیتی برخوردار بود که توجّه ابن بطوطه را به خود جلب کرد.
ابن بطوطه که قرن هشتم هجری مصادف با چهاردهم میلادی صنایع مسلمانان اندلس را دیده است، می‌گوید: در شهر مالقه ظرف‌های چینی، مُذهّب « زرنگاری» بسیار عالی می‌سازند و آنها را به کشور‌های دور دست صادر می‌نمایند.

پ. نسّاجی و پارچه‌بافی:
مسلمانان اندلس در امر صنعت نسّاجی و پارچه‌بافی
به پیشرفت‌های زیادی نائل آمدند، به طوری که فیلیپ حتّی به ستایش و تمجید آنها در صنعت نسّاجی می‌پردازد و می‌گوید:
مسلمان اندلس در قرون وسطا علمداران صنعت پارچه و حریر جهان به شمار می‌آمدند.
دو مسئلة عمده، سبب رونق نسّاجی و پارچه‌بافی در اندلس شد: 
1. بالا رفتن رفاه و آسایش عمومی مردم اندلس؛ 2. گسترش تجارت و بازرگانی این کشور با اقصا‌نقاط عالم، این دو موضوع باعث گردید تا کمیّت و کیفیّت محصولات نسّاجی پیشرفت کند.
از مراکز مهمّ پارچه بافی اندلس، شهر قرطبه پایتخت آن کشور بود که حدود 1300 بافنده داشت و در اواسط قرن چهارم هجری بیش از دویست کارگاه ریسندگی و بافندگی در اطراف این شهر، مشغول فعّالیت بودند.

ت: صنعت کاغذ
با عنایت به اهمّیت تاریخی صنعت کاغذ و به دلیل ارتباط نزدیک آن با هر نوع تحقیق و پژوهش، نگاهی گذرا به جایگاه این صنعت در تمدّن اسلامی و سیر مراحل تاریخی آن می‌اندازیم:
در حقیقت باید گفت: اختراع کاغذ یکی از پدیده‌‌های مهمّ جهان بشریّت بود که تحوّل و جهش عظیمی در مسیر تاریخ انسان ایجاد کرد و موجبات پیشرفت جامعه را فراهم نمود. نقش کاغذ در تکامل فرهنگ یک جامعه، امری مسلّم و روشن است.

ویل دورانت اختراع کاغذ را یکی از ارکان تمدّن دانسته است.
ظاهراً نخستین قومی که کاغذ را اختراع کردند، چینی‌‌ها بودند و در سال 134ق. جنگ سختی بین چینی‌‌ها و مسلمانان «خراسان» روی داد که مسلمانان پیروز شدند. بعد از این پیروزی، مسلمانان از طریق صنعتگران چینی با این صنعت آشنا شدند.

ابن ندیم در این باره می‌نویسد: گویند کارگران چینی کاغذ را درخراسان همانند کاغذ چینی می‌ساختند.
مسلمانان اندلس در فنّ کاغذسازی نیز همچون صنایع دیگر مهارت خوبی پیدا کردند.
منابع اسلامی، معروف‌ترین مرکز کاغذ سازی اندلس را در شهر «شاطبه» دانسته‌اند.
ادریس دربارة نوع کاغذ این شهر گفته است که: در شهر شاطبه اندلس بهترین کاغذ عالم را می‌ساختند که به شرق و غرب برده می‌شد.

بعد از اینکه این صنعت در اندلس رونق گرفت از طریق همین کشور به اروپا نیز سرایت کرد و در آنجا هم به تقلید از مسلمانان اندلس کارخانه‌‌های کاغذسازی تأسیس شد.

فیلیپ حتّی در مورد نقش مسلمانان ممالک اسلامی به ویژه مسلمانان اندلس در توسعه و تکامل صنعت کاغذ و نتایج آن در اروپا می‌گوید:
اگر کاغذسازی؛ یعنی سودمندترین چیزی که مسلمانان به اروپا داده‌اند، در اندلس نبود، جمع آوری کتاب میسّر نمی‌شد، اگر کاغذ نبود چاپ با حروف جدا میسّر نمی‌شد و اگر کاغذ و چاپ نبود، تعلیمات عمومی چنانچه امروز هست، در اروپا رواج نمی‌یافت.